In memoriam Karlheinz Stockhausen (1928 – 2007)

Karlheinz Stockhausen Karlheinz Stockhausen (°1928), een van de meest invloedrijke Duitse componisten uit de tweede helft van de 20e eeuw, is vorige woensdag op 79-jarige leeftijd in zijn woonplaats Kürten overleden. Stockhausen experimenteerde veel met elektronische muziek en nieuwe klankvormen. Volgens zijn uitgever heeft de componist 362 werken op zijn naam staan, die op 139 cd’s zijn te beluisteren. Hij wordt donderdag in besloten kring begraven en bijgezet op het Waldfriedhof in Kürten.

Stockhausen was één van de grondleggers van de seriële muziek én van de elektronische muziek, en wordt ook wel omschreven als de ‘vader van de techno-generatie’. Hij schiep eigenzinnige klankwerelden, waarin naast synthesizergeluiden en instrumenten ook alledaagse geluiden en stemmen te horen zijn.
In de tweede helft van de jaren zeventig begon hij met zijn levenswerk ‘Die sieben Tage der Woche'(Licht), waarbij elke weekdag wordt weergegeven door een complete opera. Het in totaal 29 uur durende stuk werd pas enkele jaren geleden voltooid. Stockhausen staat ook bekend voor zijn ‘Helikopter-strijkkwartet’ uit 1993, waarin hij een strijkkwartet en vier door een piloot en muziektechnici bestuurde helikopters samen liet ‘performen’.

Geen enkele andere componist van hedendaagse muziek lokt zoveel controverse uit als Stockhausen. Geen enkel ander œuvre wekt zoveel bewondering van zoveel fans op, maar ook zoveel afwijzing van zoveel tegenstanders. Dat conflict sluimert al decennialang en het einde ervan is nog niet in zicht. Het is vooral te wijten aan de deels religieuze, deels meditatieve opvattingen die Stockhausen sinds de jaren ’70 hanteert, maar ook aan Licht, de monumentale cyclus die hij na vijfentwintig jaar ononderbroken labeur onlangs voltooide en waarin Eva, de aartsengel Michaël, Lucifer en enkele andere personages opduiken in een strijd om de eeuwige redding en de kosmische orde. Monumentaal, alleszins vanuit het oogpunt van Stockhausen zelf die (in 1998) beweerde nauwe banden te hebben met de paradijselijke planeet Sirius: "Ik ben gevormd op Sirius en hoewel ik momenteel in Kürten bij Keulen woon, wil ik ernaar terugkeren. Alles is zo intellectueel op Sirius. Ontwerp en uitvoering volgen er elkaar zo snel op. Wat hier het publiek wordt genoemd, passieve toehoorders, bestaat daarboven niet: iedereen is er creatief".

Maar het belangrijkste is dat hij ‘daar’ een bovencreatief wezen is wiens genialiteit naarstig, maar op meer dan dubieuze wijze, wordt geëerd door muzikale vazallen die met lichaam en ziel zijn toegewijd, door geraffineerde klankdienaars en enkele vleiende ambassadeurs. Dat vinden tenminste sommige van zijn critici die het werk uit de tussenperiode en de laatste periode beschouwen als een, met name esthetische, achteruitgang die breekt met zijn vondsten uit de jaren ’50 en ’60. Heel wat rationele en verlichte geesten weigeren te aanvaarden wat Stockhausen zelf voorstelt als het absolute karakter van zijn ‘formule’ als ‘genetische code voor de klank van de wereld’ waarvan hij zich sinds de jaren ’70 bedient. Ze staan evenmin open voor de religieus-mythologisch-kosmische thematieken die onophoudelijk rond zijn persoon opduiken of voor het feit dat hij zichzelf als profeet uitriep. Zijn voorstanders en bijna al zijn tegenstanders zijn het echter over één ding eens: de eerste werken van Stockhausen vormen uitzonderlijke mijlpalen in de muziekgeschiedenis. Gruppen, Carré, Gesang der Jünglinge, Zeitmasze, Kontakte, Stimmung en de eerste Klavierstücke zijn onwrikbare monumenten en voorlopers van de avant-garde na 1945.

"Het was op 21 augustus 1954", zo schreef de musicoloog Heinz-Klaus Metzger enkele jaren geleden, de avond voor de zesentwintigste verjaardag van de componist, naar aanleiding van een bijzondere sessie van de internationale zomeracademie voor nieuwe muziek in Darmstadt. "De herinnering aan de eerste uitvoering van de eerste Klavierstücke van Stockhausen [I-IV] door Marcelle Mercenier, een gebeurtenis die ons de adem deed inhouden zoals we dat later nog zelden zouden doen, werd definitief uit ons geheugen gewist door een andere herinnering… die van de ontzetting die ik voelde toen ik voor het eerst een blik wierp op de partituur. Het was een revolutie van het bewustzijn."
Wat de musicoloog veel minder beviel was de wijze waarop Karlheinz Stockhausen een revolutie trachtte teweeg te brengen in het bewustzijn van zijn medemensen. Niet alle bewoners van de planeet aarde, zelfs al luisteren sommige naar zijn muziek, delen immers zijn visie. Die zegt dat door de werking van de muziek en dan vooral de zijne, de mens muziek wordt en in staat is de kosmos intellectueel en spiritueel te onderzoeken, er inzicht in te krijgen en gewaar te worden dat hij er deel van uitmaakt, in en met de klanken. Veel commentatoren vonden Stockhausens eis – "Ik verwacht van het publiek dat het anders leert luisteren en dat het zich grondig in mijn werk verdiept" – aanmatigend, pretentieus, bovenmatig egocentrisch en zelfs antidemocratisch. Eigenlijk zou er maar één weg zijn om de (muzikale) wereld te doorkruisen: de zijne. Sommigen hebben de weg gevolgd die Stockhausen tot nu toe aanwees, maar anderen, afvalligen volgens de meester, hebben een andere en eigen weg ingeslagen en weigeren zich totaal te vereenzelvigen met de enig geldende muziek.
Het staat iedereen natuurlijk vrij te denken wat hij wil over de muziek en filosofie van Stockhausen. Sommigen zullen hem bewonderen, van hem houden, zijn voorschriften volgen, hun leven ten dienste stellen van hem. Anderen zullen zijn werk verwerpen, veroordelen, zelfs haten. Nochtans verkondigde Stockhausen van in het prille begin al zijn fundamentele intellectuele en spirituele opvattingen waaraan zo velen aanstoot nemen. Zij veinsden echter ze niet te horen of te zien, om zich louter technisch te kunnen concentreren op het vernieuwende karakter van zijn eerste werken waarin revolutionaire denkbeelden werden geformuleerd. Als men destijds rekening had gehouden met zijn buitenmuzikaal denkwerk had men zijn werk niet moeten onderverdelen in, zoals vandaag op vrij simplistische wijze gebeurt, een aanvaarde beginperiode en een onaanvaardbare tussenperiode en late periode. Die verschillende creatieve fases zijn immers nauw met elkaar verbonden en innig met elkaar verweven. De idee van Stockhausen dat zijn muziek het hulpmiddel is om de mens tot een beter bewustzijn van zichzelf te leiden – en zoals hijzelf zegt "het snelle schip is op weg naar het goddelijke" – dateert al van zeer vroeg.

"My life is extremely one-sided: what counts are the works as scores, recordings, films, and books. That is my spirit formed into music and a sonic universe of moments of my soul."
(K. Stockhausen 25. Sept. 2007)

www.stockhausen.org

Bron : Karlheinz Stockhausen, een veelbesproken icoon van de hedendaagse muziek, Stefan Fricke op www.arsmusica.be

Extra :
Een onnavolgbaar componist, Roland de Beer op www.volkskrant.nl, 8/12/2007
Stockhausen na de storm weer in de zon, Kasper Jansen op www.nrc.nl, 7/11/2001, gewijzigd op 7/12/2007
Karlheinz Stockhausen – Meester en musicus, Richard Steinitz op www.arsmusica.be
Karlheinz Stockhausen : Globalist, Jan de Kruijff op www.musicalifeiten.nl
Karlheinz Stockhausen, een unicum als componist, Sebastian op duits.skynetblogs.be, 9/12/2007
Karlheinz Stockhausen (1928 – 2007): met band en draad, Jan de Kruijff op www.audio-muziek.nl, januari 2006
Klankbeeldhouwer Karlheinz Stockhausen, Hellen Kooijman op www.computable.nl, 8/06/2001

Bekijk een van de zeldzame interview met Karlheinz Stockhausen (YouTube, 30/06/2006, 7′ 08”)

[youtube=http://www.youtube.com/watch?v=mrzi4YNhvig&w=425&h=355]